O DONIOSŁEJ ROLI I ODPOWIEDZIALNOŚCI BRANŻY IT
Cyfrowa rzeczywistość
Nic nie wskazuje na to, aby technologie informatyczne miały zamiar zwolnić. IT to dzisiaj filar rozwoju niemal każdej dziedziny życia. Przedstawiciele świata IT odgrywają niezwykle ważną rolę, tworząc nową, coraz bardziej cyfrową rzeczywistość. Oblicze dzisiejszego biznesu zmienia się nie tylko za pomocą coraz lepszych systemów wspomagających zarządzenie. Technologie IT umożliwiają znacznie więcej. Dzięki zdalnej komunikacji, technologiom chmurowym, internetowi rzeczy, cyfrowym bliźniakom, rozszerzonej rzeczywistości czy sztucznej inteligencji, przesuwają możliwości firm na niewyobrażalny wcześniej poziom. W podobny sposób cyfrowa rzeczywistość wywraca do góry nogami świat zwykłego konsumenta. Niezliczona ilość urządzeń, aplikacji i platform, wspiera naszą edukację, rozwój, komunikację, rozrywkę i zdrowie. Tempo zmian jest ogromne.
Poprzeczka w górę
W coraz bardziej cyfrowym świecie, coraz szybciej podnosimy poprzeczkę. Wystarczy spojrzeć na kilka przykładowych technologii, aby zauważyć zawrotne tempo zmian. Rozwijany przez chińską firmę system nawigacji BDS (BeiDou Navigation Satellite System) już niedługo powinien nam zaoferować kilkucentymetrową dokładność pozycjonowania. (*1) AlphaFold (DeepMind) dzięki algorytmom sztucznej inteligencji, w 18 miesięcy opracowała strukturę niemal wszystkich znanych nauce białek. (*2) Warto dodać, że mówimy o ponad dwustu milionach związków. Bez technologii informatycznych nie byłoby również możliwe podglądanie coraz odleglejszych zakątków wszechświata. Teleskop Webb’a bez współczesnych procesorów i zaawansowanych algorytmów, nie zachwyciłby nas obrazami, jakie mogliśmy po raz pierwszy oglądać w 2022 roku. (*3) Sztuczna inteligencja ma się całkiem dobrze nawet w sztuce. W ramach 59. Międzynarodowej wystawy sztuki w Giardini della Biennale w Wenecji, wspierany sztuczną inteligencją humanoidalny robot Ai:Da, sam otworzył galerię sztuki. Zaprezentował na niej m.in. portret Królowej Elżbiety, nazwany „Algorithm Queen”. (*4) Sporo zamieszania wywołał również algorytm systemu Midjourney, który również w 2022 roku zdobył główną nagrodę na Colorado State Fair za obraz „Teatr Opery Kosmicznej”. Midjourney działa podobnie jak system DALL-E, generując obraz w oparciu o wprowadzane teksty. (*5) Spoglądając krytycznie na osiągnięcia SI oraz biorąc pod uwagę fakt, że to niezwykle młoda technologia, musimy przyznać, że tempo rozwoju zachwyca. Poprzeczka ciągle idzie w górę.
Romans z technologią
Gwałtowny rozwój technologii informatycznych przestał nas zadziwiać. Przyzwyczailiśmy się, że w IT niemal wszystko jest możliwe. Osiągnięcia niewystarczająco szokujące nie są warte naszej uwagi. „Kopiujwklejamy” w naszych kanałach społecznościowych jedynie te sensacje, których nikt się po IT nie spodziewał. Obecny poziom informatyki przynosi pod nasze drzwi niezwykle wygodną wersję świata. Niewygodne stają się jedynie pytania, które wraz z wykładniczym rozwojem IT, zaczynamy sobie zadawać. Najogólniej rzecz ujmując, co się stanie, jeśli człowiek przestanie być potrzebny przyszłej technologii? Jednak choć obawy pojawiają się z różnych stron, to czy nam się to podoba, czy nie, romans człowieka z technologią wydaje się być nie do zatrzymania. Kiedy w 2020. roku świat zamarł w obliczu pandemii, wydawało nam się przez chwilę, że sytuacja ta wymusi na człowieku częściowy odwrót od technologii, a może wręcz powrót człowieka do symbolicznych „korzeni”. Szybko jednak okazało się, że pandemia zbliżyła nas do technologii jeszcze bardziej. Pomimo lęku przed inteligentną technologią, zwróciliśmy się do niej po pomoc. Nie mieliśmy lepszego pomysłu, a może wręcz innego wyjścia. Dla spanikowanego w pandemii kontaktem z innymi ludźmi człowieka, w wielu miejscach technologia okazała się idealnym „izolatorem” na granicy światów ożywionych. (*6) Masowy brak rąk do pracy to kolejny, bynajmniej nie ostatni impuls dla technologii, która musi nam pomóc w coraz większej automatyzacji życia. (*7)
Technologia wspiera technologię
Aby rozwiązywać współczesne problemy, również te wywołane przez IT, coraz bardziej potrzebujemy pomocy technologii informatycznych. Wyścig człowieka z technologią zaczął się już dawno. Dzisiaj w wielu dziedzinach technologia jest od nas doskonalsza. Znacznie szybciej niż mózg człowieka przetwarza określone dane i dysponuje nieporównywalnie większym zasobem zgromadzonej wiedzy, z niezwykle krótkim czasem dostępu do takich informacji. Znacznie lepiej od człowieka steruje urządzeniami i procesami. Dużo lepiej radzi sobie z analizą ogromnych zbiorów danych. Generowanie opowiadań i tworzenie obrazów wspomagane głębokim uczeniem maszynowym to kolejne dziedziny, w których człowiek zaczyna tracić przewagę. Człowiek staje się z czasem coraz mniej znaczącym partnerem dla zaawansowanych technologii cyfrowych. Dalszy rozwój technologii będzie więc możliwy wyłącznie dzięki wsparciu technologii już istniejącej. O tym, że człowiek stanowi coraz słabsze ogniwo możemy się przekonać nawet w najprostszych konfrontacjach naszego mózgu z technologiami cyfrowymi. Kilka miesięcy temu miało miejsce włamanie do wewnętrznej sieci firmy Uber. (*8) Wykradzione zostały dane o klientach oraz ich trasach przejazdów. Hakerzy nie zastosowali jednak jakiejś niezwykle zaawansowanej metody. Oparli włamanie o jedną z najprostszych i najczęściej wykorzystywanych metod, o social engineering. Bazujące na ludzkiej niedoskonałości Phising i social engineering, odpowiadają obecnie za około 97% wszystkich włamań.
Cyfryzacja człowieka
Jeśli jeszcze nie dzisiaj, to zapewne już jutro, o każdej firmie będziemy mogli powiedzieć, że jest firmą informatyczną. Żadna z nich nie będzie zdolna do funkcjonowania bez wykorzystywania zaawansowanych rozwiązań cyfrowych oraz bez bardzo dobrych specjalistów IT na pokładzie. Po ucyfrowieniu naszego otoczenia biznesowego oraz sfery prywatnej, rozpoczniemy cyfryzację samych siebie. Obecny świat cyfrowy jest kręgosłupem jutrzejszych, jeszcze bardziej cyfrowych technologii. Dzisiaj już wiemy, że nie tylko w dziedzinach czysto technicznych. Marsz ku integracji najnowszych technologii cyfrowych ze światem ożywionym już się rozpoczął. Wystarczy sięgnąć po kilka przykładów. Naukowcy od lat doskonalą bioniczne oko, osiągając niezwykle zadowalające rezultaty w wielu laboratoriach świata. (*9) Badacze z Purdue University odnieśli niedawno sukces, wykorzystując mikroboty do usuwania krwotoków w mózgu. (*10) Mikroboty te sterowane są magnetycznie i nie potrzebują zasilania. Jednak nie wyobrażam sobie w przyszłości sterowania rojami mikrobotów w ludzkim ciele, bez wsparcia IT. Aby sztuczną inteligencję uczynić bardziej inteligentną i elastyczną, naukowcy pracują również nad polisensoryczną SI. (*11) Percepcja świata za pomocą czujników wielu zmysłów, a następnie połączenie zmysłów językowych i sensorycznych, pozwoli Si postrzegać świat w sposób zbliżony do ludzkiego. Uczeni z Caltech opracowali sztuczną skórę, którą tworzy galaretowaty hydrożel z zatopionymi czujnikami. (*12) Pozwala na połączenie ramienia robota, czujników i sztucznej skóry bezpośrednio ze skórą człowieka. Fascynująco wygląda również rozwój komputerów kwantowych, które otrzymały niedawno nowy komponent w postaci synapsy protonowej, której szybkość o milion razy przewyższa działanie synapsy ludzkiej. (*13) Mariaż świata nieożywionego z ożywionym to również doskonalenie komputerowych pamięci opartych o DNA. Georgia Tech Research Institute opracował mikrochip z elektroniką sterująca oraz specjalnymi mikrodołkami dla pasm DNA, budowanych z zasad A, C, G i T. (*14) Choć obecnie wydajność nie wydaje się zadowalająca, to nie możemy zapomnieć, jak bardzo potrzebujemy nowych pamięci. Prognozy mówią bowiem, że do 2040. roku światowe zapotrzebowanie na pamięć przekroczy podaż krzemu. O tym jak bardzo tęsknimy za połączeniem człowieka ze światem cyfrowym, świadczy również projekt „Brainternet”, realizowany przez Witwatesrand University z Johanesburga. Naukowcy z Wits już w 2017 roku ogłosili, że udało im się połączyć w czasie rzeczywistym mózg człowieka z Internetem. (*15)
IT współreżyserem jutra
Pytanie, czy w nieodległej przyszłości będziemy w stanie projektować naszą własną biologię, nie jest już na miejscu. Zaczęliśmy to już robić. Nie wiemy tylko, czy poradzimy sobie z odpowiedzialnością oraz ze skutkami tej przygody. Jedno jest jednak pewne. Technologie informatyczne są jednymi z najważniejszych narzędzi, które będą wspomagać projektowanie oraz zmienianie świata ożywionego. Branżę IT stawia to w bardzo doniosłej i równocześnie niezwykle odpowiedzialnej roli, współreżysera jutra. Wiele z opisanych przeze mnie powyżej wizji nie pojawi się w dojrzałej formie za rok lub za dwa lata. Na większość z nich będziemy musieli jeszcze długo czekać. Dlatego wierzę, że mamy jeszcze czas, aby człowiekowi wyposażonemu w IT oraz w pozostałe osiągnięcia technologiczne, nie udało się popełnić nieodwracalnych błędów. Duma z doniosłej roli jaką pełnią obecnie w świecie specjaliści IT, zobowiązuje również do odpowiedzialności za efekty nadchodzących zmian. Jako współreżyser jutra, spróbujmy zmieniać świat niezwykle odpowiedzialnie!
Wyzwania cyfrowego świata
Choć bezgraniczna liczba cyfrowych technologii wnosi w nasze życie komfort, technologie IT nie są wyłącznie opowieścią o wygodzie. Oprócz szeregu zalet niosą również olbrzymie wyzwania. Wyzwania zarówno w obszarze technologicznym jak i cywilizacyjnym. W grudniu 2019 roku Go-Glob.com opracował bardzo interesujący zestaw statystyk, poświęconych energii, jaką zużywa branża IT. (*16) W 2030. roku zużycie energii elektrycznej przez urządzenia oraz infrastrukturę cyfrową osiągnie poziom 21% całej światowej konsumpcji energii. Aby napędzić działanie samego Internetu, potrzebujemy 70 miliardów kilowatogodzin rocznie, a aż 60% światowego przepływu danych przypada tylko na strumieniowanie wideo. Te statystyki dają do myślenia. Zakładam jednak, że z wyzwaniami czysto technicznymi damy sobie radę, ponieważ mierzymy się z nimi każdego dnia, aby branża mogła funkcjonować w ekonomicznych realiach. Jednak istnieje cały szereg innych wyzwań, znacznie wykraczających poza branżową specjalizację, o których nie wolno nam zapomnieć. Sama tylko sztuczna inteligencja rodzi zdecydowanie więcej pytań niż niedokładnych odpowiedzi, które próbujemy znaleźć. (*17)
Odpowiedzialna technologia
Wyzwania cywilizacyjne cyfrowego świata to wielkie spektrum zadań, związanych z biologicznymi i społecznymi uwarunkowaniami naszego gatunku. Rozwijając z prędkością światła technologie IT, musimy uwzględnić nie dorównujące kroku technologii etykę, prawa człowieka, ochronę przed cyberprzestępstwami i inwigilacją, prawo, zaufanie do SI, narzędzia ochrony przed cyfrowymi monopolami i niewłaściwym wykorzystywaniem prywatnych danych, a także uzależnienie od technologii i wiele, wiele innych. Technologie IT przynoszą człowiekowi niesamowite korzyści. Świadomość zagrożeń powinna nas jednak mobilizować do większej staranności i troski o coraz lepszą technologię. Etyka jest dzisiaj jedną ze słabszych stron współczesnych technologii. Jak głosi znany medialny slogan, w czasie kiedy ludzie pozostają uzależnieni, maszyny uczą się. (*18) Nie wolno nam zapomnieć, że dzięki swej dominującej pozycji, najwięksi giganci branży IT są w stanie wykorzystywać słabości poznawcze człowieka, wyłącznie dla swoich korzyści. Ponieważ technologia IT (przynajmniej na razie) nie przejmuje się za bardzo etyką, sprawą musimy zająć się sami. To niezwykle ważna odpowiedzialność, która na nas spoczywa. Przynajmniej tak długo, jak chcemy aby IT było w rękach ludzi a nie odwrotnie. Nie jest oczywiście tak, że nikt tego problemu nie zauważa. Powstają już projekty, które mają na celu promowanie odpowiedzialnych technologii. Przykładem może być program World Economic Forum – Responsible Use of Technology. Po dwóch latach od rozpoczęcia tego projektu, WEF opublikował trzy predykcje dotyczące przyszłości odpowiedzialnej technologii. (*19) Mowa o konieczności stworzenia odpowiedzialnego inwestowania w technologię, ukierunkowanych regulacjach technologicznych oraz o włączeniu etyki technologicznej do programów edukacji. Choć rozszerzenie edukacji przyjmuję z dużym zadowoleniem, to mam obawy o regulacje, które jeśli pójdą zbyt daleko, to mogą przynieść odwrotny do zamierzonego efekt. Jednak moją największą obawą jest pytanie, czy wystarczy jeśli tematem odpowiedzialności zajmą się inni? Myślę, że nie. Sterowanie odpowiedzialnością tak ogromnego i kompleksowego sterowca jak technologie cyfrowe wyłącznie z zewnątrz, nie będzie możliwe bez bezpośredniego zaangażowania samej branży.
Samoświadomość
Jestem zdania, że specjaliści IT, jako osoby będące najbliżej problemów i wyzwań tej branży, muszą zaangażować się sami w odpowiedzialny rozwój technologii. Sposobów takiego zaangażowania jest bardzo wiele i zależą od szczegółowych dziedzin i rodzaju rozwijanych technologii cyfrowych. Ja wymienię tutaj tylko trzy przykładowe sugestie, które przychodzą mi do głowy, a które można uwzględnić niemal wszędzie.
1. Patrzmy na cały las a nie na pojedyncze drzewa.
W dużej mierze jest to pytanie o granicę między specjalizacją a wszechstronnością. To oczywiste, że bez specjalistycznej wiedzy dzisiejszy świat przestałby istnieć. Organizacje i specjaliści uczący się „czegoś o wszystkim” i „wszystkiego o czymś” nie rozwiążą współczesnych problemów. Moim zdaniem, lepszym rozwiązaniem wydają się być różne poziomy specjalizacji na różnych szczeblach hierarchii organizacyjnej. Sądzę, że potrzebujemy dzisiaj organizacji zbudowanych zarówno z wybitnych specjalistów jak i z osób o wszechstronnej wiedzy na temat otoczenia społeczno-biznesowego. Ktoś musi wiedzieć „co” i „jak”, ktoś inny powinien znać odpowiedź na pytania „po co”, „czy warto”, „z jakim skutkiem”. Odpowiedzialność społeczna i etyczna firm tworzących zaawansowane technologie, wymaga zrozumienia wpływu własnych działań na szereg zjawisk poza własną organizacją. Otwórzmy się na wiele różnych sygnałów z otoczenia.
2. Dostrzegajmy siłę w dywersyfikacji i różnorodności działań.
Technologie cyfrowe pozwoliły wielu firmom na bezprecedensowy, wykładniczy rozwój. Nierzadko doprowadziło to do praktyk monopolistycznych. Jeśli to tylko możliwe, dywersyfikujmy w firmach planowanie, dostawców technologii, metody działań, zasoby specjalistów, podwykonawców i klientów. Nie bójmy się również zwiększać różnorodności własnych załóg. Mam na myśli budowanie zespołów z ludzi o różnym poziomie kreatywności, doświadczenia, zainteresowań, charakterów a nawet różnych ambicji. W tak różnorodnych wiedzą grupach, będziemy w stanie dostrzec więcej potencjalnych zagrożeń i znaleźć więcej satysfakcjonujących rozwiązań. Przy okazji, zdywersyfikowane i różnorodne interakcje gospodarcze, mniej sprzyjają praktykom monopolistycznym. Przygotowują też lepiej organizacje na ewentualne kryzysy.
3. Zostańmy pożytecznymi rebeliantami wygody.
Tak się składa, że wiele wątpliwych etycznie technologii, bazuje na naszym komforcie i wygodzie użytkowania. Kiedy tylko dla takich technologii istnieją rozwiązania alternatywne, to mocno zachęcam aby po nie sięgać. Nawet wtedy, kiedy odrobinę ucierpi na tym nasza wygoda. Sięganie po mniej doskonałe opcje alternatywne utrudnia nieetyczne i nieodpowiedzialne społecznie praktyki, strategie monopolistyczne oraz nieprzejrzyste zasady „gry”. Dodatkowo zwiększa rynkową różnorodność i dywersyfikację. Formą pożytecznej rebelii może być poświęcenie odrobiny własnej wygody, w celu dywersyfikacji jakiegoś elementu technologicznej układanki biznesowej. Również bunt innowacyjny, prowadzący do tworzenia rzeczy konkurencyjnych. Zdrowsza konkurencja czyni gospodarkę bardziej odporną.
Krótki spacer na łąkę
Technologie cyfrowe przeniosły nasz świat na niespotykany wcześniej poziom złożoności i wzajemnych interakcji. Aby wytłumaczyć się trochę z przywoływanej przeze mnie różnorodności w układach złożonych, chciałbym odwołać się do pewnego eksperymentu biologicznego. Mam na myśli program Cedar Creek LTER (Long Term Ecological Research) w stanie Minnesota. (*20) To projekt, który trwa już od lat 90. ubiegłego wieku i polega na rejestracji długofalowych skutków wzajemnych interakcji w różnorodnych zbiorowiskach roślinnych. Eksperymentalny obszar projektu (łąki) podzielono na kilkaset pól o rozmiarze 9×9 metrów. W każdym z pól wysiano losowy zestaw jednego, dwu, czterech, ośmiu lub szesnastu gatunków roślin, z łącznej liczby osiemnastu gatunków. Po rozpoczęciu eksperymentu regularnie badano parametry tak stworzonego i funkcjonującego ekosystemu. Uzyskane wyniki okazały się niezwykle interesujące. Okazało się, że wraz z różnorodnością gatunkową w konkretnych polach wzrastała biomasa roślinna. Tłumaczono to komplementarnością interakcji między większą liczbą gatunków. Wraz z większą różnorodnością zmniejszyła się również ilość chorób liści. Odpowiadały za to zapewne większe odległości tych samych gatunków od siebie. Większa różnorodność roślin w polu doprowadziła także do większego zróżnicowania roślinożernych owadów. Tak zwiększona różnorodność przenosiła się dodatkowo w górę całego łańcucha pokarmowego. Jednak z punktu widzenia analogii do celów biznesowych, moją uwagę najbardziej zwróciły dwa kolejne wnioski. Otóż większa różnorodność gatunkowa w konkretnym polu, prowadziła do mniejszej stabilności danego gatunku. Z roku na rok miała bowiem miejsce większa zmienność liczebności u każdego z gatunków w polu. Co dla mnie najciekawsze, większa różnorodność gatunkowa prowadziła do większej stabilności ekosystemu, czyli mniejszej z roku na rok zmienności całkowitej biomasy roślin. Czy przypadkiem naszym największym biznesowym marzeniem nie jest większa stabilność własnej firmy?
Protopia
Obecna wersja Homo sapiens nie ma szans wygrać z technologią wyścigu na czas. Zaglądający w nasze życie short-termism – w dużej mierze napędzany technologiami cyfrowymi – daje co najwyżej złudzenie, że panujemy nad sytuacją. (*21) Aby obronić się przed nieodpowiedzialnym wpływem technologii na człowieka, powinniśmy zadbać o to, aby w kluczowych dla istnienia naszego gatunku obszarach, dopasować tempo technologii do aktualnych możliwości człowieka. Pomiędzy utopijnymi i dystopijnymi wizjami przyszłości jest jeszcze obszar do zagospodarowania. Kevin Kelly proponuje dla niego nazwę protopia. Wierzy, że protopijne społeczeństwo może osiągać regularny postęp, jednak postęp kontrolowany i bez zbędnego pośpiechu. Być może jest to również drogowskaz dla nas wszystkich. Doniosła rola i odpowiedzialność jaka towarzyszy branży cyfrowej, powinna wymóc na nas odpowiednią staranność i zachęcić nas do spokojniejszego tworzenia niezwykłych rzeczy w sposób niezwykle odpowiedzialny.
Opowieść o odpowiedzialności
Technologia towarzyszy człowiekowi od zamierzchłych czasów. Kiedyś oznaczała narzędzia proste, ale dzisiaj oznacza rozwiązania, które zaczynają wymykać się spod kontroli swojego twórcy. Obecnie wysokie technologie wymagają niezwykle precyzyjnej wiedzy i specjalizacji. Nie może nas to jednak zwolnić z konieczności wsłuchiwania się w szerokie spektrum sygnałów, które docierają do nas spoza własnego podwórka. Jeśli zechcemy kontynuować podróż do mariażu technologii ze światem ożywionym, to nie możemy zapomnieć, że człowiek z dnia na dzień nie przestanie być organizmem żywym. Każdy krok w tym kierunku musimy więc stawiać niezwykle odpowiedzialnie. Aktualne technologie IT obnażają wiele niedoskonałości naszego gatunku, przekupując nas wygodą, urokiem i nadmiarem. Te jutrzejsze będą to robić jeszcze lepiej. Zauważą to jednak dopiero kolejne pokolenia, które miejmy nadzieję, będą przynajmniej mogły wskazać winnych. Cyfrowy świat nie może więc być z naszego punktu widzenia wyłącznie opowieścią o wygodzie. To raczej opowiadanie o odpowiedzialności za los całego naszego gatunku oraz naszej planety. Wierzę, że niezwykle utalentowane osoby, jakie zatrudnia dzisiaj branża IT, potrafią kontynuować tę fascynującą podróż technologiczną, w sposób odpowiedzialny dla człowieka. Wystarczy abyśmy wspólnie rozwijali naszą świadomość i bardzo tego chcieli. Wiem, że damy radę. Ale wierzę również, że naprawdę tego chcemy.
Niniejszy tekst powstał na podstawie wystąpienia, które miałem zaszczyt i przyjemność wygłosić na dorocznej konferencji „Inspiracje 2022”, organizowanej przez firmę 3S (Grupa Play) w Bielsku-Białej, w dniu 22 września 2022 roku. Bardzo dziękuję za zaproszenie i poświęcony czas.
